Stichting Landjuweel 2000 (Ruigoord)
Inleiding
Stichting Landjuweel 2000 (hierna: Landjuweel) is de werkorganisatie van Ruigoord, dat al 50 jaar een (open) community en vrijplaats is voor ontmoeting, uitwisseling, van elkaar leren en samenwerking. De locatie is een heel dorp met diverse buiten- en binnenruimtes die fungeren als podium voor programma’s op het gebied van muziek, theater, poëzie, taal, performance, dans, beeldende kunst en meer. Landjuweel wil de verbinding tussen disciplines opzoeken in multidisciplinaire cocreatie en fungeert als springplank voor talent.
Landjuweel is nog een van de weinige vrije culturele ruimtes in de stad en stond aan de wieg van vele culturele ontwikkelingen. Ze inspireerde festivals als Oerol en Burning Man en heeft een levendig internationaal netwerk van makers, groepen, instellingen en verwante gemeenschappen uit alle windstreken. Ze ontvangt nog steeds jaarlijks vele culturele missies uit alle hoeken van de wereld. In de periode 2025-2028 wil Landjuweel continuïteit bieden voor het behoud, het onderhoud en de artistieke, sociaal-maatschappelijke en ecologische invulling van de Amsterdamse Vrije Ruimte. De stichting wil de toegankelijkheid en laagdrempeligheid waarborgen om een zo breed en divers mogelijk publiek te kunnen bedienen en een zo breed en divers mogelijke groep makers te faciliteren. Landjuweel wil de relaties met culturele, eco-sociaal-maatschappelijke, filantropische en educatieve organisaties voortzetten en waar mogelijk uitbreiden.
De organisatie wil blijven fungeren als kraamkamer van cocreatie festivals, en een platform bieden aan een brede waaier aan makers. Maakpraktijken krijgen extra ruimte; de komende jaren wordt het maakcentrum in gebruik genomen. Hetzelfde geldt voor verdieping en educatie, met activiteiten zoals conferenties en debat. Ook duurzame en ecologische bouw en groenprojecten maken deel uit van de activiteiten. Via open calls nodigt Landjuweel makers van Amsterdam en daarbuiten uit om aan dat alles bij te dragen. Landjuweel wil de komende jaren het team uitbreiden om het podium dat ze biedt effectiever te maken door nog meer makers een plek te bieden, en meer divers te worden, en een nog betere springplank te worden voor talent.
Landjuweel ontvangt geen meerjarige subsidie binnen het Kunstenplan 2021-2024.
Voor de periode 2025-2028 vraagt de organisatie bij het AFK een bijdrage van gemiddeld € 450.000 per jaar in het kader van het Kunstenplan.
Artistiek belang
De commissie beoordeelt het artistiek belang als goed.
Landjuweel is een unieke plek in Ruigoord en refereert nog steeds aan de tijd waar Amsterdam ooit voor stond: kunstzinnig, vrij, anti-autoritair, bohemien. Dit zijn volgens de commissie nog altijd belangrijke en herkenbare ingrediënten van de artistieke signatuur, die inmiddels sterk is verbreed. De eigenheid van Landjuweel ligt volgens de commissie in de optelsom van de oorspronkelijke ingrediënten en de nieuwe waarden en functies van de community: gemeenschapszin, intergenerationeel, proeftuin, makers-cultuur met cocreatie, vieringen, bottom-up, non-commercieel, duurzaam, ecologie en architectuur. De uitkomst van die optelsom is de holistische benadering van maken en vieren in een gemeenschap, verrijkt met invloed van internationale kunstenaars en inheemse gemeenschappen.
Landjuweel heeft volgens de commissie een sterke en geheel eigen sociale visie op kunstproductie die in het hele programma doorklinkt, van het jaarlijkse Landjuweel Festival tot Vurige Tongen, en in alle kunstdisciplines, van beeldende kunst tot muziek tot performance. Het experiment speelt hierbij een grote rol. De organisatie wil zich presenteren als ervaringslocatie, groene inspiratie-, maak- en educatievrijplaats en ook steeds meer als laboratorium waar professionele kunstenaars, autodidacten, amateurs op een niet hiërarchische, participerende manier samenwerken. De verscheidenheid en vorm van de activiteiten draagt bij aan vele kruisbestuivingen en is volgens de commissie een effectieve en inspirerende manier om tot innovatie te komen. De commissie beschouwt deze flexibele houding van Landjuweel als een toevoeging aan de gelaagdheid van de artistieke inhoud van het programma.
De commissie constateert echter dat het plan niet voldoende duidelijk maakt welke kunstenaars Landjuweel selecteert en uitnodigt, welke criteria hiervoor worden gebruikt en wat hun bijdrage is aan deze festivals. De commissie vindt de artistieke identiteit van Landjuweel uitgesproken en duidelijk geworteld in de historie van Ruigoord. Maar in het plan komt nog weinig naar voren hoe Landjuweel haar artistieke visie in de toekomst gaat ontwikkelen. Het plan benoemt een groot aantal thema’s en kernbegrippen die erg goed passen bij de artistieke signatuur, maar als aandachtspunt ziet de commissie nog het ontbreken van voldoende samenhang tussen de thematiek en het gehele programma-aanbod.
De oorsprong van de betekenis van Landjuweel voor het publiek en diens waarde voor de stad ligt, volgens de commissie, sterk in de historie van het dorp Ruigoord en haar community/gemeenschapszin. Het heeft daarmee een sterke culturele impact op Amsterdam, zelfs voor mensen die er niet komen. De commissie vindt de samenwerking met Arcam, in het kader van de toekomstige ontwikkeling van de ‘Havenstad’, een voorbeeld van de grote betrokkenheid die Landjuweel/Ruigoord voelt en heeft bij de ontwikkeling van dit unieke deel van de stad. De activiteiten bij deze samenwerking sluiten aan op de genoemde thema's/kernwaarden en doelstellingen in het plan. In die zin vormen de samenwerkingspartners de doelgroepen. De open vorm van activiteiten, zoals bij het verdieping- en educatieprogramma en in de ecologische projecten, en de uitnodigende community van Ruigoord zelf, maakt, volgens de commissie, dat Ruigoord op een ‘organische’ wijze voor een breed publiek interessant is.
De insteek van Landjuweel is laagdrempeligheid en participatie en zij wil niemand uitsluiten. Landjuweel realiseert dat door te kiezen voor brede aansprekende thema’s. Activiteiten als Landjuweel, Maanzin, Vurige Tongen en de Ballonshow zijn bedoeld als community events die amateurs en professionele kunstenaars stimuleren om samen te werken. De multidisciplinariteit en de speelse, laagdrempelige vorm van een Happening maakt ze toegankelijk en aansprekend voor een breed publiek, uit Amsterdam maar ook daarbuiten en internationaal.
Belang voor de stad
De commissie beoordeelt het belang voor de stad als voldoende.
De commissie ziet dat Landjuweel een trouw publiek heeft opgebouwd in de loop der jaren, maar dat ziet zij niet terug in een heldere visie op het bereik in de stad. Zij mist een plan van aanpak en de doelgroepomschrijving is erg algemeen: Ruigoorders van het eerste uur, jongvolwassenen, gezinnen, studenten en internationaal publiek en diverse participatieve groepen (makers). De commissie is van mening dat deze doelgroepindeling weinig houvast biedt om gericht op het bereik te sturen. Wel ziet zij dat Landjuweel in haar lange geschiedenis haar doelgroepen goed heeft leren kennen en altijd een succesvolle aanpak heeft gehanteerd om deze doelgroepen te bereiken. De organisatie beschikt over een groot en gestructureerd adressenbestand, een overzichtelijke website, veel volgers op de sociale media en de olievlekwerking die uitgaat van enthousiaste bezoekers die anderen meenemen. De onderliggende informatievoorziening op de website is volgens de commissie passend bij de organisatie, met duidelijk weergegeven activiteiten en helder geschreven (Nederlandse) teksten.
In het plan is opgenomen dat de organisatie zal worden uitgebreid met een communicatiemedewerker die alle kanalen gedegen gaat onderhouden en nieuwe media gaat benutten. De commissie vindt het belangrijk dat Landjuweel meer uitzoomt en een plan van aanpak maakt, waarin de effectiviteit en samenhang van verschillende acties wordt gewogen. Zo acht de commissie de in het plan voorziene groei van het publiek niet realistisch, omdat daar niet of nauwelijks een plan voor is. In het programma is veel aandacht voor community-projecten. Het plan maakt echter niet duidelijk waar de deelnemers vandaan komen en hoe Landjuweel commitment opbouwt met deze deelnemers. Er zijn de technofestivals (op het terrein, niet door Landjuweel georganiseerd) met een aantrekkingskracht voor een nieuwe jongere generatie, waardoor zichtbaarheid en bekendheid met Ruigoord onder deze jonge groep wordt vergroot. In ditzelfde kader heeft Landjuweel een educatief programma opgezet in samenwerking met universiteiten (UvA, VU en TU Delft), hogescholen (onder andere HvA, Nederlandse Filmacademie, Academie voor Bouwkunst), voortgezet onderwijs (waaronder Mediacollege en IVKO) en basisscholen.
Formeel ligt Landjuweel in Westpoort, maar de locatie kan worden gezien als behorend tot Nieuw-West. Alle activiteiten vinden daar plaats en al het publieksbereik wordt daar bereikt. De commissie constateert dat Landjuweel daarmee een zeer goede bijdrage levert aan de spreiding van het culturele aanbod in Nieuw-West. Hiermee is Ruigoord echter nog niet vanzelfsprekend makkelijk toegankelijk voor het publiek uit NieuwWest. De commissie ziet en waardeert dat de organisatie zich daar ook rekenschap van geeft. Landjuweel zoekt daarom in de komende periode naar een betere aansluiting met dit stadsdeel, en wil samenwerkingen aangaan, een educatieprogramma opzetten met scholen en de samenwerking verder uitbouwen met Broedplaats De Vlugt en Stichting Zichtbaar. De commissie ziet dit als een passende strategie maar vindt deze nog niet zichtbaar uitgewerkt ten aanzien van de doelgroepen of communities die Landjuweel in het stadsdeel wil bereiken. Ze vindt daarom de inbedding in Nieuw-West en het bereik van de bewoners daar nog niet overtuigend.
Diversiteit & inclusie
De commissie beoordeelt de bijdrage aan diversiteit en inclusie als zwak.
Landjuweel ziet zichzelf als een behoorlijk diverse organisatie, zo constateert de commissie. Er is in het plan niet zozeer sprake van een visie, maar van statements waarin Landjuweel aangeeft dat ze vanuit de organische ontwikkeling en holistische benadering in hun werkmethodiek, een diversiteit aan makers in huis haalt. Zo stelt
Landjuweel bijvoorbeeld: ‘Op Ruigoord vieren we diversiteit. De diversiteit aan mensen, uitingsvormen, talen en expressies uit alle windstreken.’ Diversiteit en inclusie zitten, zo constateert de commissie, in de historische kernwaarden en mentaliteit van Ruigoord, niet zozeer in een bewust geformuleerd beleid. De organisatie benoemt als focusgroepen mensen met een biculturele achtergrond, van verschillende generaties, met een fluïde genderidentiteit en mensen die vanwege hun religieuze of politieke achtergrond in hun eigen omgeving onvrij zijn om zich te uiten. Ruigoord wil deze groepen een podium bieden. Daarnaast verbreedt Landjuweel het perspectief op diversiteit en inclusie door het betrekken van de internationale context en het benoemen van de ontvangst van vele culturele missies uit de hele wereld. De inclusieve bril is een mooi perspectief, maar de commissie vindt dat het plan niet duidelijk maakt hoe de organisatie keuzes maakt in de programmering, hoe zij reflecteert op haar visie op diversiteit en inclusie en hoe zij deze verder wil ontwikkelen. Landjuweel erkent dat er wat betreft publiek nog veel te winnen valt op het gebied van diversiteit en inclusie, maar de commissie vindt in het plan daarvoor geen concrete doelstellingen.
Een concrete aanpak om diversiteit en inclusie te bereiken leest de commissie niet in het plan. De commissie constateert dat in de programmering het postkoloniaal perspectief goed is vertegenwoordigd. Er is in het programma ruimte voor samenwerkingen met organisaties met een niet-westerse signatuur, maar de commissie ziet dat dit eerder in een internationaal perspectief gebeurt, dan vanuit een intrinsieke motivatie om (culturele) diversiteit in het programma te integreren. In de aanvraag, zo constateert de commissie, ontbreekt het aan een concrete en overtuigende aanpak van diversiteit en inclusie binnen (het functioneren) van de organisatie. De commissie stelt vast dat er geen sprake is van een cultureel divers team. Zij had dan ook graag concrete stappen gezien om de diversiteit bij de werving van nieuwe medewerkers en leden van het bestuur en de raad van toezicht te stimuleren. De weinige voorgestelde stappen in het plan zijn vooral gericht op het publiek en liggen met name op het facilitaire vlak, bijvoorbeeld laagdrempelig beeld- en taalgebruik, genderneutrale toiletten, rolstoeltoegankelijkheid, en een ‘pay what you want’ systeem.
Uitvoerbaarheid
De commissie beoordeelt de uitvoerbaarheid als zwak.
Landjuweel en Ruigoord hebben een bijzonder organisatiemodel. De atelierhouders vormen samen de dorpsraad. Vanuit de dorpsraad worden een ateliercommissie, artistieke commissie, huurcommissie, duurzaamheidscommissie, afvalcommissie en andere gelegenheidscommissies ingevuld. Vanuit iedere commissie neemt iemand deel aan de Ruigring, waarin maandelijks de voortgang wordt besproken. Consensus is de basis van dit organisatiemodel. Bovendien zijn in en ten behoeve van Ruigoord naast Landjuweel nog twee (beheer)stichtingen actief: de stichting Ruigoord (voor het beheer van de ateliers) en de stichting Honderd jaar Ruigoord (voor toekomstgerichte activiteiten). De commissie ziet dat er uit dit bijzondere model weliswaar een visie op de bedrijfsvoering spreekt, maar constateert dat daarin de Governance Code Cultuur en Fair Practice Code geen duidelijke herkenbare gestructureerde plaats hebben. Zo is er minimaal één gelieerde stichting actief (stichting Honderd jaar Ruigoord). Het is voor de commissie niet duidelijk welke invloed uitgaat van de gelieerde stichting, welke risico’s hieraan verbonden zijn en hoe de stichting omgaat met eventuele belangenverstrengeling. Vrijwilligerswerk is een belangrijk onderdeel van de cultuur van de vrije ruimte, zo constateert de commissie. Er werken 1000 vrijwilligers in Ruigoord en de organisaties zetten hiervoor tegelijkertijd zoveel mogelijk fair pay, fair share en fair chain in voor beloning. Welke honorariumrichtlijnen worden toegepast en voor wie, wordt in het plan niet toegelicht of voldoende gedefinieerd, zo concludeert de commissie.
Voor de komende periode wil Ruigoord de organisatie versterken door het team uit te breiden met een vrijwilligerscoördinator en programmamakers. De toelichting op de begroting vermeldt ook de werving van assistent-curatoren, residentie-coördinatoren, financiële en zakelijke ondersteuning en een communicatiemedewerker, mede in het kader van programma’s voor diversiteit. Dat lijkt de commissie op zich een toepasselijke en realistische ontwikkeling voor het omvangrijke programma dat in het plan is opgenomen. Een dergelijke mate van professionalisering kan echter op gespannen voet komen te staan met het in sterke mate participatieve organisatiemodel dat Landjuweel tot dusver kenmerkt. De commissie constateert echter dat deze groeiambities niet vergezeld gaan van een duidelijk en overtuigend plan om ook de organisatiestructuur te verbeteren en dat er geen kritische reflectie plaatsvindt op de voor- en nadelen van de huidige structuur. Dat vindt zij in het licht van een zo grote investering in professionalisering niet verstandig.
De commissie vindt het programma realistisch en overwegend passend bij de voor de komende periode voorziene omvang van de organisatie. De commissie constateert echter dat de financiële huishouding diffuus is gepresenteerd in het plan. In de begroting en de toelichting ontbreekt een duidelijk overzicht, waarbij de omvang van de voorgenomen activiteiten wordt gerelateerd aan de benodigde samenstelling en omvang van de organisatie. De begroting geeft aan dat Landjuweel een groot percentage van haar inkomsten zelf weet te genereren. Het totaal aan inkomsten, behalve de aangevraagde subsidie bij het AFK, is echter niet uitgesplitst. Hierdoor is er op papier sprake van een financieringsmix, maar ontbreekt het de commissie aan de juiste gegevens in de begroting om deze als realistisch te kunnen beschouwen. Ruigoord bestaat uit 3 stichtingen: Stichting Landjuweel voor de werkorganisatie, de festivals en culturele activiteiten, Stichting honderd jaar Ruigoord en Stichting Ruigoord voor het beheer van de ateliers. De commissie stelt vast dat de totale organisatie, de onderlinge financiële verhoudingen en beheerafhankelijkheid van het vastgoed tussen de drie stichtingen onvoldoende transparant zijn gepresenteerd in de aanvraag. De commissie ziet in de oninbare korte termijn vordering (€ 135.000) van Landjuweel op Stichting 100 jaar Ruigoord, zoals blijkt uit de jaarstukken van 2022, een risico voor de financiële stabiliteit van Landjuweel voor de komende periode. Ook kan er door de commissie geen goed beeld van de bedrijfsvoering, besluitvormingsprocedures, en de onderlinge (financiële) verhoudingen (investeringen MOP en duurzaamheid) worden vastgesteld. Zo is er bij de aanvraag een MeerjarenOnderhoudsPlan (MOP) gevoegd. Hierin wordt in generieke termen aangegeven dat er investeringen worden gedaan voor de komende tien jaar, ten behoeve van verduurzaming, afbouw en onderhoud van de door Landjuweel geëxploiteerde gebouwen, opstallen en het festivalterrein. Er is niet of onvoldoende aangegeven wat hierover de (financiële) afspraken zijn met de verhuurder (Stichting Ruigoord) en de eigenaar, de gemeente Amsterdam. Met betrekking tot de jaarlijkse kosten van de MOP staat in de begroting geen financieel overzicht, of een duidelijke toelichting, over de periode 2025-2028. Voor de commissie is het niet mogelijk om vast te stellen in welke mate en voor welk deel de MOP drukt op de jaarlijkse begroting van Landjuweel en de Stichting Ruigoord. Daarmee staat voor de commissie onvoldoende vast welke onderdelen van de MOP horen bij de voorziening die hiervoor in de aanvraag (€ 120.000 over vier jaar) is opgenomen. Per 2025 is er sprake van een structureel positief exploitatieresultaat. De commissie constateert dat er voor de jaren 2025 t/m 2028 elk jaar een bedrag van 105.000 Euro wordt gedoteerd aan een bestemmingsfonds, zonder toelichting op het doel van deze reservering. In het aanvraagformulier staat ditzelfde bedrag opgenomen als gebruikersonderhoud. In 2028 wordt er nog een eenmalige dotatie gedaan van 54.000 aan overige reserves. Over beide dotaties ontbreekt een toelichting.
Conclusie
De commissie adviseert op grond van bovenstaande overwegingen de aanvraag van Landjuweel gedeeltelijk te honoreren met een bedrag van € 250.000 per jaar. De commissie heeft waardering voor de rijke geschiedenis van Landjuweel en kan zich vinden in ondersteuning nu is gebleken dat de toekomst van de vrijplaats is veiliggesteld. Zij kan op basis van de aangeleverde financiële gegevens echter niet met zekerheid vaststellen in welke mate sprake is van een subsidiebehoefte. Ze vindt het aangevraagde bedrag daarom niet realistisch en onderbouwd.
Tenslotte: Er zijn bij de Stichting Ruigoord en Landjuweel momenteel 2 vacatures in het bestuur vacant. De commissie wijst erop dat bij de invulling van de vacatures hierdoor geen gelieerdheid mag ontstaan tussen de beide stichtingen.
De commissie constateert dat er na beoordeling van alle aanvragen onvoldoende budget beschikbaar is om de aanvraag te honoreren.
De aanvraag is beoordeeld binnen de adviescommissie Beeldende Kunst en Creatieve Industrie.