Waag Society

Inleiding

Waag Society wil een platform voor artistiek onderzoek, een katalysator van experimenten en evenementen en een broedplaats voor culturele en sociale innovatie zijn. Waag Society verkent opkomende technologieën en geeft kunst en cultuur een rol bij het ontwerpen van toepassingen. Het gaat daarbij om internet, biotechnologie en cognitieve wetenschappen. Waag Society richt zich op relaties tussen kunst en samenleving, kunst en wetenschap en kunstenaar en publiek. Kern van de activiteiten is vanuit nieuwsgierigheid gedreven artistiek onderzoek door kunstenaars, wetenschappers en ontwerpers. De resultaten gebruikt Waag Society in ontwikkelprojecten die de organisatie samen met vernieuwers in verschillende maatschappelijke domeinen uitvoert. Er zijn allianties met andere ontwikkelinstellingen, erfgoedinstellingen, onderwijsinstellingen en universiteiten in Amsterdam. Met de gemeente Amsterdam wordt daarnaast samengewerkt rondom het Amsterdam Smart City programma en het Open Data Lab.

De programmering van Waag Society voor de periode 2017-2020 ligt in het verlengde van eerdere activiteiten. Het programma wordt ontwikkeld in zes thematische labs, die worden geleid door ontwerpers, programmamakers en onderzoekers. Het Future Internet Lab richt zich op het onderzoeken en vormgeven van de moraliteit van technologie. Het Open WetLab en het Open Design Lab beslaan het terrein van critical making, respectievelijk in de biotechnologie en de maakindustrie. Het Creative Learning lab, Creative Care Lab en Future Heritage Lab richten zich op crossovers, met respectievelijk educatie, gezondheidszorg en erfgoed. Daarnaast is er een talentontwikkelingsprogramma voor jongeren, studenten, (young) professionals, agents of change en geëngageerde burgers. In de komende jaren wordt onderzocht hoe Waag Society opkomende technologieën zoals nano-, neuro- en space-technologie een plek in de programmering kan geven.

De Waag is in de periode 2013-2016 opgenomen in het Kunstenplan van de gemeente Amsterdam, voor een bedrag van € 149.840 per jaar. De meerjarige subsidie die nu aan het AFK wordt gevraagd bedraagt € 400.000 per jaar en is bedoeld om de eerste geldstroom voor artistiek onderzoek op peil te brengen.

Artistiek-inhoudelijke kwaliteit

De commissie beoordeelt de artistiek-inhoudelijke kwaliteit als voldoende. De commissie heeft waardering voor de krachtige positie die Waag Society in Amsterdam in de afgelopen jaren innam als medialab. Daarbij vervulde de organisatie overtuigend de functie als aanspreekpunt en katalysator voor kritische maatschappelijke debatten over technologische ontwikkelingen. De activiteiten worden daarnaast met vakmanschap uitgevoerd: de labs bestaan grotendeels uit ervaren krachten, die ieder hun eigen specialisme hebben. Verder is het internationale netwerk van fablabs een vaste waarde. Positief vindt de commissie ook dat er de afgelopen jaren gewerkt is aan het vergroten van de zeggingskracht van het programma voor een bredere doelgroep, bijvoorbeeld door deelname aan landelijke publieksfestivals zoals de Dutch Design Week en de Museumnacht.

Waar de commissie een aantal aspecten positief beoordeelt bij Waag Society, blijft de commissie - net als de Kunstraad in haar vorige advies - kritisch op de artistieke component van de activiteiten. Voor die activiteiten worden nu bovendien extra middelen aangevraagd. Waag Society geeft aan de geldstroom voor artistiek onderzoek weer op het oude peil te willen brengen van voor de bezuinigingen. In de plannen voor de komende periode beschrijft Waag Society een visie op onderzoek die, in de ogen van de commissie, weinig scherp artistiek-inhoudelijk is uitgewerkt. De artistiek-inhoudelijke visie is algemeen en lijkt zich vooral te vertalen naar vragen en kwesties rondom technologie, waarbij ook creatieven wordt gevraagd daar een uitspraak over te doen. De commissie ziet in de gerealiseerde projecten van afgelopen jaren en de voorbeelden die genoemd worden echter vooral toenemende aandacht voor technologie en wetenschap terug, en afnemende aandacht voor artistiek onderzoek. De projecten richten zich in de ogen van de commissie in de eerste plaats op kritische, maatschappelijke onderwerpen. Artistieke en creatieve aspecten worden weliswaar ook ingezet, maar lijken vooral instrumenteel. De uitkomsten missen, in de ogen van de commissie, vaak een visuele, artistiek gelaagde vertaling.

De commissie waardeert de opiniërende, vooruitlopende en agenderende rol op maatschappelijk en technologisch vlak die Waag Society de afgelopen jaren innam. Door de historie en kennis van de instelling, de schaal, de structurele aanwezigheid en het consequent blijven adresseren van kritische en maatschappelijke thema’s, acht de commissie Waag Society nog steeds onderscheidend. Tegelijkertijd denkt de commissie dat het continue aandacht zal vereisen om die rol in de toekomst te kunnen behouden binnen het snel veranderende veld, waarin Waag Society werkt. De nichevragen en aandacht voor technologie, die de afgelopen jaren centraal stonden bij de organisatie, zijn inmiddels meer gemeengoed geworden. In de positionering van het instituut voor de komende periode had de commissie dan ook een omgevingsanalyse en reflectie op die ontwikkelingen in het veld verwacht. Deze ontbreekt echter. Een meer uitgesproken stellingname over het domein waarbinnen Waag Society werkt en in de keuze voor onderwerpen die artistiek benaderd worden, is naar mening van de commissie noodzakelijk.

Waag Society is in de praktijk nog altijd een stabiele en open plek, een aanwezige makershub in de stad, waar je terecht kunt voor ontwikkeling, productie en kennis, ook als kunstenaar of ontwerper. Een voortzetting daarvan acht de commissie opportuun, mits er meer aandacht wordt besteed aan het artistieke onderzoek en de achterliggende artistiek-inhoudelijke visie. De commissie vindt echter dat, als wordt gekeken naar de resultaten in de lopende kunstenplanperiode, artistiek onderzoek een afnemende rol inneemt. Verder is de commissie, op basis van de artistiek-inhoudelijke plannen die nu voorliggen, onvoldoende overtuigd dat de artistieke opgave in het autonome onderzoek van Waag Society de komende periode meer is geborgd dan voorheen.

Zakelijke kwaliteit

De commissie beoordeelt de zakelijke kwaliteit als voldoende. De financiële situatie van Waag Society is precair, met substantiële leningen die afgelost moeten worden en onvoldoende weerstandsvermogen. De organisatie is zich echter goed bewust van dit gegeven en is sinds 2014 met een reorganisatietraject bezig om orde op zaken te stellen. Het feit dat er meer verantwoordelijkheid per lab wordt gelegd wat betreft aansturing, publiek en financiën is een positieve ontwikkeling. Ook is er een scherpe kosten- en takenanalyse gemaakt. Werkuren en taken zijn beter geformaliseerd en kosten worden nauwlettend gemonitord.

De bedrijfsvoering lijkt, door de reorganisatie die is doorgevoerd en een vermindering van de beheerslasten, de goede kant op te gaan, maar is nog niet uit de gevarenzone. In 2014 en 2015 werden weliswaar positieve exploitatieresultaten behaald, maar deze zijn nog bescheiden en vooralsnog niet toereikend om aan het beoogde aflossingsschema voor de komende periode te voldoen. Positief is in dat kader wel dat de lening voor het grootste bedrag onder ‘zachte voorwaarden’ is afgegeven, een achtergesteld karakter heeft en verstrekt wordt door Waag Products B.V., die aangeeft - indien nodig - de financiële continuïteit van de stichting te zullen waarborgen.

Waag Society is ondernemend in het verwerven van opdrachten van derden. Een groot gedeelte van de inkomsten volgt daarnaast uit Europese subsidie. Hiermee heeft Waag Society een mix van inkomsten. Waag Society zit ruim boven de minimum streefnorm die het AFK hanteert voor eigen inkomsten. De organisatie wil de komende periode het percentage aan eigen inkomsten ongeveer gelijk houden, maar stelt absoluut gezien een substantiële daling in eigen inkomsten voor ten opzichte van wat de afgelopen jaren gemiddeld is gerealiseerd aan eigen inkomsten. Waag Society geeft aan dat dit een bewuste keuze is. De organisatie vindt dat de inspanningen die nodig zijn voor de huidige verhouding tussen subsidie- en private inkomsten een te groot beslag leggen op de capaciteit van de organisatie, waardoor de ruimte voor experiment en de programmatische autonomie in het geding is. De commissie ziet in de aanvraag echter geen onderbouwing van deze stelling terug in het plan. Onduidelijk is welke activiteiten de afgelopen jaren door de beschreven situatie niet door hebben kunnen gaan, of onder druk stonden. Uit de plannen wordt het de commissie bovendien niet duidelijk welke experimenten Waag Society met de extra subsidie meer wil gaan doen. Verder vindt de commissie het niet wenselijk dat bewezen succesvolle eigen verdiencapaciteit naar een lager niveau wordt teruggebracht, waardoor subsidie-afhankelijkheid toeneemt.

Bestuur en toezicht zijn via de Governance Code Cultuur georganiseerd. De Raad van Toezicht is, volgens het jaarverslag 2015, van mening dat de stichting op korte termijn weer een gezonde financiële basis zal verwerven. De commissie is het er mee eens dat Waag Society op de goede weg is, maar vindt het tegelijkertijd wenselijk dat Waag Society het AFK daarvan op de hoogte houdt middels een tussentijdse evaluatie. Bij het aantrekken van personeel wordt mede rekening gehouden met een cultureel diverse samenstelling van het personeelsbestand. Waag Society geeft aan zich daarnaast in te spannen om, via stages en gastlessen, jongeren en studenten te interesseren en daarmee een nieuwe aanwas te kweken.

Publiek

De commissie beoordeelt het criterium publiek als ruim voldoende. Met 30.000 bezoekers bereikt Waag Society voor een ontwikkelinstelling een relatief groot publiek. Daarnaast is er een aanzienlijk digitaal bereik. De commissie merkt hierbij op dat gezamenlijke initiatieven zoals beurzen, museumnacht en een samenwerking met de schouwburg voor een groot deel bijdragen aan de kwantitatieve bezoekersaantallen. Het directe bereik kan nog beter, in de ogen van de commissie, maar de commissie waardeert de meer open houding die Waag Society de laatste jaren laat zien met onder andere de kinderworkshops en de avonden in het Theatrum en het lab.

De organisatie heeft een visie op behoud van bestaand en uitbreiding van nieuw publiek. Er zijn doelgroepen benoemd en er wordt doorlopend publieksonderzoek gedaan. De labs gaan hun eigen specifieke publiek aantrekken, waarmee die doelgroepen helder zijn gesegmenteerd. Het algemene publiek mag, in de ogen van de commissie, echter specifieker worden benoemd en onderscheiden. Alleen de "Amsterdammer" en de "jongeren" is te weinig scherp om in te kunnen zetten op breder publieksbereik. In de aanvraag mist de commissie daarnaast een uitwerking van hoe de onderzoeksmaterie toegankelijk te maken of draagvlak te creëren bij een breed publiek. Hoe verschillende marketingmiddelen gericht voor de verschillende doelgroepen in zullen worden gezet is daarnaast te algemeen uitgewerkt. Ook de samenwerking op communicatiegebied met Mediamatic en Steim is niet uitgewerkt. Waag Society richt zich niet expliciet op een niet-westers publiek, maar wel op een internationaal publiek. Voertaal van publicaties en verslagen en sommige activiteiten is daarom het Engels.

Belang voor de stad: verbinding en spreiding

De commissie beoordeelt de verbinding als goed. De commissie is positief over de verbondenheid van Waag Society met Amsterdam door de wijze waarop specifiek lokale vraagstukken worden geïntegreerd in het programma. Waag Society verhoudt zich duidelijk tot de stad Amsterdam met haar programma maar ook in de structurele verbintenissen met de collega-labs, cultuurinstellingen en onderzoeksinstellingen in de stad. Verder werkt Waag Society samen met het Techniekpact Amsterdam voor een talentontwikkelingsprogramma. De spreiding van Waag Society binnen de stad is zwak. De activiteiten vinden merendeels plaats binnen de ruimtes van het gebouw van Waag Society in stadsdeel Centrum.

Conclusie

De commissie is van mening dat Waag Society nog steeds een relevante ontwikkelplek is in de stad. De commissie vindt echter dat, als gekeken naar de resultaten in de lopende kunstenplanperiode, artistiek onderzoek een afnemende rol speelt in de activiteiten. Verder is de commissie er, op basis van de artistiek-inhoudelijke plannen die nu voorliggen, onvoldoende van overtuigd dat de artistieke opgave in het autonome onderzoek van Waag Society de komende periode meer is geborgd dan voorheen. Het historische niveau van meerjarige subsidie staat in de ogen van de commissie dan ook niet meer in verhouding tot de artistieke betekenis van de instelling. Op grond van bovenstaande overwegingen adviseert de commissie de aanvraag van Waag Society gedeeltelijk te honoreren voor een bedrag van € 125.000 per jaar.